تقویم جلالی هجری خورشیدی ایران ؛ دقیقترین گاهشماری جهان
درباره تقویم در ایران باستان اسناد و مدارک دقیقی در دست نیست، ولی آثار و نشانه‌هایی نظیر کتیبه‌ها، کتب مذهبی، روایات، سنت و آیین‌های موجود نشان می‌دهند، حساب روز، ماه و سال در ایران از تنوع خاصی برخوردار بوده و در ادوار مختلف تکامل یافته است. به علاوه ایرانیان از زمان‌های بسیار دور از کسر شبانه‌روز مدت سال آگاهی داشتند و آن را در تنظیم تقویم‌ها منظور می‌کردند.
با ما همراه باشید تا با بخشی از گاهشماری ایران بیشتر آشنا شوید . بقیه در ادامه مطلب ...
تقویم فرس (fars) قدیم
در حال حاضر، قدیمی‌ترین تقویم شناخته شده ایران، تقویم فرس قدیم است. این تقویم را تقویم یزدگردی باستانی نیز گفته‌اند؛ یزدگردی به معنی الهی وایزدی، زیرا هر روز ماه این تقویم به ایزدی تعلق داشت و در آن روز مراسم ویژه‌ای اجرا می‌شد. ابداع تقویم فرس قدیم را به دوره جمشید (چهارمین شاه سلسله پیشدادی ) و حتی قبل از آن نسبت می‌دهند. مبداء تقویم فرس قدیم را حدود ۵۰۲۵ قبل از میلاد (حدود ۷۰۳۰ سال پیش) برآورد کرده‌اند.
سال تقویم فرس قدیم شمسی ۳۶۵ روز، شامل ۱۲ ماه ۳۰ شبانه‌روزی و ۵ شبانه‌روز اضافی بود. با آغاز بهار شروع می‌شد. در این تقویم روزهای ماه با اعداد ۱ تا ۳۰ مشخص می‌شد و شبانه‌روز از لحظه طلوع خورشید آغاز و در لحظه طلوع خورشید روز بعد پایان می‌یافت. برای احتساب دقیق کسر شبانه‌روز سال شمسی، به منظور نگاهداشتن روز اول سال در آغاز بهار، از دوره کبیسه ۱۵۰۸ سالی استفاده می‌شد که شامل ۳۶۵ شبانه‌روز کبیسه به صورت ۱۲ کبیسه ۳۰ شبانه‌روزی و یک کبیسه ۵ شبانه‌روزی بود. روش اجرای کبیسه یادشده بدین صورت بود که دوره ۱۵۰۸ سال را به ۱۳ دوره کوتاه ۱۱۶ سالی تقسیم می‌کردند. در پایان ۱۲ دوره کوتاه کبیسه‌ای ۳۰ شبانه‌روزی (یعنی هر دوره کوتاه شامل ۱۱۵ سال ۱۲ ماهه و سال آخر دوره ۱۳ ماهه بود) و در پایان دوره کوتاه سیزدهم، یک کبیسه ۵ شبانه‌روزی، به نام بهیزک یا وهیگک، اجرا می‌شد. این قاعده کبیسه برای مدت متوسط سال فرس قدیم مدت ۲۴۲۰/۳۶۵ شبانه‌روز به دست می‌دهد که حدود ۰۰۰۴/۰ شبانه‌روز (حدود ۳۵ ثانیه) کوچک‌تر از مدت سال اعتدالی در آن ایام است.
تقویم پارسی باستان
بعد از تقویم فرس قدیم، تقویم پارسی باستان یا تقویم هخامنشی در ایران متداول شد. مشخص نیست این تقویم از چه زمانی در ایران متداول بود، ولی در اسناد و کتیبه‌های دوره هخامنشی از آن نام برده شده است. سال تقویم پارسی باستان، شمسی ۳۶۵ شبانه‌روزی، شامل ۱۲ ماه ۳۰ شبانه‌روزی و ۵ شبانه‌روز اضافی بود و ظاهرا با آغاز فصل پاییز شروع می‌شد. از مبداء تاریخ‌گذاری، روش اجرای کبیسه‌ها و سایر ویژگی‌های این تقویم اطلاعات روشنی در دست نیست. در حال حاضر فقط ترتیب و نام ۹ ماه تقویم پارسی باستان به‌دست آمده از کتیبه‌های داریوش اول در دست است که در جدول همراه با تطابق آنها با فصول مختلف سال بیان شده است. شایان ذکر است در تقویم پارسی باستان، تاریخ با ذکر شماره روز ماه بعد از نام ماه مورد نظر بیان می‌شد. برای مثال، روز دهم ماه انامک به صورت «از ماه انامک ده روز گذشته است»، بیان می‌شد. به علاوه آخرین روز ماه را جیمن یا خشمین می‌نامیدند.
شماره نام فصل
پاییز:
۱- باغیادیش ۲- آدوکنیش ۳-آثریادی
زمستان:
۱- انامک ۲- مرغزن ۳- وی یخن
بهار:
۱-... ۲-ثورواهر ۳- ثایگرچیش
تابستان:
۱- گرمپد ۲-... ۳--...
تقویم اوستایی
تقویم پارسی باستان در اواخر سلطنت کمبوجیه یا اوایل سلطنت داریوش اول، حدود سال ۱۱۴۵ هجری شمسی قبل از هجرت منسوخ و تقویم اوستایی جایگزین آن شد. سال تقویم اوستایی ۳۶۵ شبانه‌روزی، شامل۱۲ ماه ۳۰ شبانه‌روزی و ۵ شبانه‌روز اضافی موسوم به پنجه یا اندرگاه بود که به آخر سال اضافه می‌شد. در نامگذاری ماههای این تقویم از یکی از القاب اهورامزدا، یعنی دی و پانزده تن از فرشتگان و یاوران اهورامزدا استفاده شد. در تقویم اوستایی هفته وجود نداشت، ولی هر روز دارای نام مخصوصی بود و از لحظه طلوع خورشید آغاز می‌شود. ترتیب و نام روزهای ماههای تقویم اوستایی در ادامه بیان خواهد شد. به علاوه در نامگذاری روزهای ماه از نام‌های سال نیز استفاده شد و رسم بر این بود که در هر ماه، در روز هم نام با آن ماه جشن ویژه‌ای برپا می‌کردند؛ بنابراین، در تقویم اوستایی برای بیان تاریخ از نام روز و ماه استفاده می‌شد. برای مثال، دوم اردیبهشت ماه را بهمن روز اردیبهشت ماه می‌گفتند.
شماره نام
۱- فروردین
۲-اردیبهشت
۳- خرداد
۴- تیر
۵- امرداد
۶- شهریور
۷- مهر
۸-آبان
۹- آذر
۱۰- دی
۱۱-بهمن
۱۲- اسفندارمذ (اسپندارمذ)
در آن ایام، مدت سال اعتدالی را برابر ۲۵/۳۶۵ شبانه‌روز در نظر می‌گرفتند، ولی مدت سال تقویم اوستایی برابر ۳۶۵ شبانه‌روز، در نتیجه ۲۵/۰ شبانه‌روز کوتاه‌تر از مدت سال اعتدالی بود. از این رو، اول فروردین تقویم اوستایی (که آغاز بهار تقویمی این تقویم نیز است) هر سال به مدت ۲۵/۰ شبانه‌روز و در هر ۱۲۰ سال یک ماه ۳۰ شبانه‌روزی (۱۲۰*۰/۲۵=۳۰ ) زودتر از آغاز بهار طبیعی شروع می‌شد. بدیهی است که این جابجایی برای سایر فصول تقویمی نیز صادق بود؛ بنابراین در هر ۱۲۰ سال، فصول تقویم اوستایی یک ماه تقویمی زودتر از فصول طبیعی هم نام آغاز می‌شد. برای مثال ۳۶۰ سال بعد از سالی که آغاز بهار تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق بود، آغاز تابستان تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق می‌شود.
از سوی دیگر در هر روز سال تقویم اوستایی، آیین‌های مذهبی ویژه‌ای اجرا می‌شد. در این صورت، اجرای کبیسه یک شبانه‌روز در هر چهار سال سبب تغییر شماره روزهای سال را به دنبال داشت. از این رو، اجرای کبیسه یک شبانه‌روز در هر چهار سال ممکن نبود. برای رفع این مشکل و تثبیت اول فروردین تقویم اوستایی بر آغاز بهار طبیعی، به ناچار، در هر ۱۲۰ سال یک ماه ۳۰ شبانه‌روزی کبیسه اجرا می‌کردند و ماه کبیسه، به ترتیب به آخر اولین، دومین، سومین،... و دوازدهمین ماه سال اضافه می‌شد، نام ماه کبیسه از نام همان ماهی گرفته می‌شد که در پی آن قرار می‌گرفت. بنابراین در ۱۲۰ سال اول دو ماه با نام فروردین، در ۱۲۰ سال دوم دو ماه با نام اردیبهشت،... و در ۱۲۰ سال دوازدهم دو ماه با نام اسفندارمذ وجود داشت. برای مشخص بودن ماهی که می‌باید در پایان ۱۲۰ سال تکرار شود، ۵ شبانه‌روز اضافی سال به آخر همان ماه افزوده می‌شد. ماه کبیسه را بهیزک و سال۱۳ ماهی را سال بهیزکی می‌نامیدند. همانطور که اشاره شد این قانون کبیسه را برای دستیابی به مدت متوسط سال تقویم اوستایی برابر مدت سال اعتدالی فرض شده، یعنی ۲۵/۳۶۵ شبانه‌روز، اجرا می‌کردند. مدت سال تقویمی تقویم اوستایی حدود ۰۰۷۷/۰ شبانه‌روز طولانی‌تر از مدت سال اعتدالی آن زمان است و همانگونه که ذکر شد، قانون کبیسه تقویم اوستایی معادل یک شبانه‌روز کبیسه در هر چهار سال است. از این قانون حدود ۵۰۰ سال بعد، به دستور ژول سزار، در تقویم روم باستان استفاده شد.
تقویم فرسی
در دوره ساسانیان، از تقویم اوستایی با مبداء تاریخ‌گذاری سال جلوس به سلطنت شاهان ساسانی استفاده می‌شد و آن را تقویم فرسی می‌نامیدند. بنابراین، تقویم فرسی دارای ۱۲ ماه ۳۰ شبانه‌روزی، با ترتییب و نام ماههای تقویم اوستایی و ۵ شبانه‌روز اضافی، موسوم به خمسه مسترقه، بود.خمسه مسترقه به آخر ماه آبان یا اسفندارمذ (اسفند) افزوده می‌شد. آخرین مبداء تاریخ‌گذاری تقویم فرسی سال جلوس به سلطنت یزدگردسوم، مطابق سال ۱۱ هجری قمری، سال ۱۱ هجری شمسی و سال ۶۳۲ میلادی ژولی بود. با کشته شدن یزدگرد سوم در سال ۳۱ هجری قمری مبداء تاریخ‌گذاری دیگری وضع نشد، ولی تقویم فرسی با مبداء تاریخ‌گذاری سال جلوس به سلطنت یزدگرد سوم با نام تقویم یزدگردی، نزد ایرانیان محفوظ ماند. ایرانیان از تقویم یزدگردی بدون اجرای کبیسه استفاده می‌کردند. اجرا نکردن کبیسه‌های تقویم یزدگردی سبب شد تا فصول این تقویم در هر چهار سال یک شبانه‌روز زودتر از فصول طبیعی آغاز شود. برای مثال، آغاز بهار طبیعی سال ۱۳۰۸ هجری شمسی مطابق ۱۵ آبان ۱۲۹۸ تقویم یزدگردی و آغاز بهار سال ۱۳۶۱ هجری شمسی مطابق ۲۸ آبان ۱۳۵۱ تقویم یزدگردی می‌شود. در این صورت، آغاز بهار تقویم یزدگردی ، در مدت ۵۳ سال، ۳۱ شبانه‌روز زودتر از بهار طبیعی فرا می‌رسید.
مقاله مرتبط :
- خواجه نصیرالدین طوسی؛ دانشمند و وزیر هلاکوخان
تقویم جلالی
اول فروردین تقویم یزدگردی، علی‌رغم اصلاحات تقویمی به‌عمل آمده از سوی خلفای اسلامی بر بهار منطبق نشد. ایرانیان با آگاهی از مشکلات مترتب از آن، همواره درصدد اصلاح دقیق تقویم خود بودند. به همین جهت، سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان ۱۸ فروردین ۴۴۴ یزدگردی (مطابق ۸ رجب ۴۶۷ و ۱۴ اسفند۴۵۳ هجری شمسی) هیئتی متشکل از عبدالرحمن خازنی، حکیم ابوالعباس لوکری، ابوالمظفر اسفزاری، میمون بن نجیب واسطی، ابن کوشک بیهقی، بهرام (منجم مخصوص ملکشاه) و عمر خیام نیشابوری (منجم جوان، متولد سه‌شنبه ۸ خرداد ۴۲۰ هجری شمسی) را مأمور اصلاح تقویم یزدگردی کرد.
این هیئت، پس از چهار سال رصد و محاسبه، دریافت که نوروز سال ۴۴۸ یزدگردی ۱۸ شبانه‌روز زودتر از بهار طبیعی آغاز شده است. به منظور انطباق نوروز تقویم یزدگردی بر آغاز بهار، با کبیسه کردن ۱۸ شبانه‌روز، ۱۹فروردین ۴۴۸ یزدگردی، نوروز اعلام شد و آن را نوروز سلطانی نامیدند. تقویم اصلاح شده را، به لقب جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی، تقویم جلالی و سال ۴۴۸ یزدگردی را که دربرگیرنده ۳۸۳ شبانه‌روز بود، سال کبیسه ملکشاهی نامگذاری کردند. مبداء تاریخ‌گذاری تقویم جلالی (یا آغاز سال یک جلالی) مطابق جمعه اول فروردین ۴۵۸ هجری شمسی، ۱۵ مارس ۱۰۷۹ میلادی ژولی، ۱۹ فروردین ۴۴۸ یزدگردی و ۱۰ رمضان ۴۷۱ ذکر شد. البته برخی از محققان مبداء تاریخ‌گذاری تقویم جلالی را مطابق جمعه ۹ رمضان ۴۷۱ اعلام کردند (ریاح، عبدالهی، بیرشک) و طبق نظر دیگر، ۸ رمضان. دلیل اختلاف تاریخ هجری قمری در مبداء تاریخ‌گذاری جلالی آن است که در گذشته از تقویم هجری قمری قراردادی، با قواعد اجرای کبیسه متفاوت استفاده می‌شد (که در آن ماههای قمری، به‌طور قراردادی، متناوبا ۳۰ و ۲۹ شبانه‌روزی در نظر گرفته می‌شوند و به منظور کاهش خطای تاریخ در آن کبیسه اجرا می‌کنند).
عکاس: الیاس پیراسته
برای تثبیت همیشگی نوروز در آغاز بهار طبیعی، مقرر شد که آغاز سال روزی باشد که در نصف‌النهار مربوط به آن، خورشید به برج حمل رسیده باشد، مشروط بر اینکه تا نصف‌النهار آن روز، خورشید در اولین درجه برج حمل و در نصف‌النهار روز پیش در برج حوت بوده باشد. با این قاعده تعیین آغاز سال نو، کبیسه‌های تقویم جلالی هر ۴ یا ۵ سال اتفاق می‌افتند.
تقویم جلالی شامل ۱۲ ماه ۳۰ شبانه‌روزی و ۵ یا ۶ شبانه‌روز اضافی بود، روزهای اضافی به آخر برج حوت (اسفندارمذ) افزوده می‌شد. ملاحظه می‌شود که در تقویم جلالی، آغاز سال نو به کمک وضعیت خورشید نسبت به برج حمل تعیین می‌شود. به این دلیل که در مسائل سیاسی از نام بروج دوازده‌گانه منطقه‌البروج به جای نام ماههای تقویم یزدگردی استفاده می‌شد، ولی در محافل فرهنگی ادبی و عرفی، ماهها با نام ماههای تقویم اوستایی به اضافه کلمه جلالی، نظیر فروردین ماه جلالی، نامیده می‌شدند. اسامی و ترتیب بروج دوازده‌گانه عبارتند از: حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت.
تقویم هجری شمسی برجی
از سال ۱۲۵۹ هجری شمسی، تقویم هجری شمسی برجی در کنار تقویمهای هجری قمری، جلالی، ترکی- مغولی و غیره، به‌طور غیررسمی در ایران رواج یافت و در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی، طبق ماده ۳ محاسبات عمومی مصوب ۲۱ صفر ۱۳۲۹ (مطابق ۲ حوت ۱۲۸۹) دوره دوم مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران شد. مبداء تاریخ‌گذاری تقویم هجری شمسی برجی آغاز بهار سال هجرت حضرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه است. آغاز سال تقویم یادشده با قاعده تعیین آغاز سال تقویم جلالی مشخص می‌شود. بنابراین، اول فروردین تقویم هجری شمسی برجی، همواره بر آغاز بهار طبیعی منطبق است، مدت سال آن در سالهای عادی ۳۶۵ شبانه‌روز و در سالهای کبیسه ۳۶۶ شبانه‌روز است و کبیسه‌های آن هر ۴ یا ۵ سال اتفاق می‌افتند. نام ماههای تقویم هجری شمسی برجی نام ۱۲ صورت فلکی چندهزار سال پیش منطقه‌البروج است و از همین رو برج نامیده شده‌اند.
تعداد شبانه‌روز هر برج برابر مدت حرکت مرکز قرص خورشید در صورت فلکی مربوطه است و به دلیل حرکت سالانه ظاهری غیریکنواخت خورشید روی دایره‌البروج و تغییر انحراف کمان پیموده شده، روزانه توسط خورشید نسبت به استوای سماوی، از ۲۹ تا۳۰ شبانه‌روز تغییر می‌کند و حتی امکان تغییر مدت یک برج از سالی به سال دیگر وجود دارد. نام بروج و معادل فارسی آنها همراه با تعداد شبانه‌روز ممکن در جدول زیر آمده است. تقویم هجری شمسی برجی در فروردین ماه ۱۳۰۴ هجری شمسی منسوخ و تقویم هجری شمسی فعلی جایگزین آن شد.
شماره برج نام عربی برج نام فارسی برج تعداد شبانه‌روز
۱- حمل- بره (۳۰ یا ۳۱)
۲- ثور- گاو (۳۱ یا۳۲)
۳- جوزا- دوپیکر (۳۱ یا ۳۲)
۴- سرطان- خرچنگ (۳۱ یا ۳۲)
۵- اسد- شیر (۳۱ یا ۳۲)
۶- سنبله- خوشه (دوشیزه) (۳۰ یا۳۱)
۷- میزان- ترازو (۳۰ یا ۳۱)
۸- عقرب - کژدم (۲۹ یا ۳۰)
۹- قوس- کمان (۲۹ یا ۳۰)
۱۰- جدی- بزغاله (۲۹ یا ۳۰)
۱۱- دلو- سقا (آبریز) (۲۹ یا ۳۰)
۱۲- حوت- ماهی (دو ماهی) (۲۹ یا ۳۰)
تقویم هجری شمسی
تقویم هجری شمسی، بنا بر قانون مصوب سه شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی (مطابق ۳۱ مارس ۱۹۲۵ میلادی گریگوری و ۶ رمضان ۱۳۴۳ هجری قمری) مجلس پنجم شورای ملی و اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۵۸ هجری شمسی تقویم رسمی ایران شد. مبداء آن سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه (آغاز سال روز اول بهار) بر اساس حرکات خورشید محاسبه شده و نام ماههای آن و تعداد ایام آن به قرار زیر است: ۱- فروردین ۳۱ روز؛ ۲- اردیبهشت ۳۱ روز؛ ۳- خرداد ۳۱ روز؛ ۴- تیر ۳۱ روز؛ ۵- امرداد ۳۱ روز؛ ۶- شهریور ۳۱ روز؛ ۷- مهر ۳۰ روز؛ ۸- آبان ۳۰ روز؛ ۹- آذر ۳۰ روز؛ ۱۰- دی ۳۰ روز؛ ۱۱- بهمن ۳۰ روز؛ ۱۲- اسفند ۲۹ روز (در سالهای کبیسه ۳۰ روز).
نوروز (اول فروردین) و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی (محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران) تعیین می‌شود. طول جغرافیایی نصف‌النهار رسمی ایران ۵/۵۲ درجه شرقی است. در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:
- الف- اگر لحظه تحویل سال، بین بعدازظهر ۳۶۵امین و قبل‌از‌ظهر ۳۶۶امین روز سال واقع شود، ۳۶۶امین روز سال را نوروز و سال تمام شده را عادی به حساب می‌آورند؛
- ب- اگر لحظه تحویل سال، در بعدازظهر ۳۶۶امین روز سال واقع شود، ۳۶۷امین روز سال را نوروز و سال تمام شده را کبیسه به حساب می‌آورند.
همچنین بر اساس اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تاریخ هجری شمسی و هجری قمری هر دو معتبر است، اما مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی است. تعطیل هفتگی نیز روز جمعه است. در میان گاهشماریهای ایران چند نوع دیگر از گاهشماری که در دوران حکومتهای مختلف به دلیل مسائل اقتصادی و سیاسی و برطرف کردن نقایص گاهشماری ایران توسط حکومتهای مختلف شکل گرفت، اعم از گاهشماری خراجی و گاهشماری ترکی - مغولی و گاهشماری غازانی (خانی ) که به ترتیب پس از گذر زمان و اصلاح گاهشماریهای گذشته بهترین و دقیقترین گاهشماری دنیا (تقویم خورشیدی) در ایران توسط حکیم عمر خیام شکل گرفت و در دوره‌های اخیر تقویم هجری خورشیدی گاهشماری ایران شد و ثابت ماند .
برتریهای تقویم هجری شمسی
تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیقترین تقویمهای جهان است. دلایل برتری این تقویم را می‌توانیم به این ترتیب بیان کنیم:
الف- مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی، دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دائمی و دقیق‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می‌شود.
ب- تعداد روزهای ماههای تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماهها با مدت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روز دایره‌البروج و عبور از دوازده صورت فلکی منطقه‌البروج، هماهنگی کامل دارد. مرکز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت ۱۸۶ شبانه‌روز و نیمه دوم مدار ظاهری خود (شامل فصول پاییز و زمستان) را در سالهای عادی و کبیسه به ترتیب در ۱۷۹ و ۱۸۰ شبانه‌روز طی می‌کند.
نکته بسیار جالب این است که آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود. در سیر تاریخچه تحول تقویم در جهان، هرگز تقویمی که آغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هیچ مدرک و سند یا مأخذ نجومی، تاریخی، دینی و... ذکر نشده است.
عکاس: امین یوسف‌نژاد
عکاس: امین یوسف‌نژاد
